Nazwa "Sztolnia Królowa Luiza" to nazwa współczesna, stworzona z myślą o prowadzeniu ruchu turystycznego w dwóch, połączonych ze sobą zabytkowych obiektach: kopalni "Królowa Luiza" oraz Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej.
Udostępnienie całości Sztolni Królowa Luiza to efekt prowadzonych z rozmachem robót górniczych i budowalnych, rozpoczętych w 2009 roku. Przedsięwzięcie „Sztolnia Królowa Luiza” to inwestycja finansowana kwotą ponad 182 milionów złotych, dofinansowana ze środków unijnych, a także miejskich, wojewódzkich i rządowych. Największy z projektów realizowanych w celu turystycznej aranżacji Sztolni nosi nazwę "Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej" i jego beneficjentem jest Miasto Zabrze, realizatorem Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, a partnerem realizacji projektu Województwo Śląskie. Jego wartość to przeszło 92 miliony złotych. Umowa partnerska inicjująca projekt została parafowana w 2010 roku przez władze Miasta Zabrze i dyrekcję ówczesnej Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego "Guido". Sam proces rewitalizacji Sztolni zakładał wykonanie pionierskiego przedsięwzięcia, jakim było dotarcie i udostępnienie historycznych, ponad 200-letnich wyrobisk Sztolni i podziemnych chodników kopalni „Królowa Luiza”. Za wykonanie inwestycji odpowiadało łącznie ponad 20 firm i przedsiębiorstw górniczych.
Położona 40 metrów pod centrum Zabrza Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna nie była eksplorowana od 1953 roku, kiedy to zdecydowano o jej zamknięciu i zasypaniu wylotu przy ul. Karola Miarki. Niezmiernie trudno było oszacować realny stan Sztolni, a także zakres prac rewitalizacyjnych, co w późniejszym okresie wpłynęło na wydłużenie ostatecznego terminu otwarcia obiektu. Pierwsze, nieformalne eksploracje prowadzono już od 1999 roku. Ogromne ilości zalegającego mułu i słaba wentylacja stanowiły największe przeszkody przy odkrywaniu 200-letnich wyrobisk Sztolni. Pomimo tego udało się potwierdzić wcześniejsze przypuszczenia – Sztolnia zachowała się w bardzo dobrym stanie, a co więcej, podczas eksploracji natrafiono także na unikatowy, XIX-wieczny chodnik, wydrążony w pokładzie węgla nr 510, który również stanie się elementem trasy turystycznej.
Ciężkie roboty górnicze i budowalne rozpoczęły się dekadę po pierwszych eksploracjach. Podjęcie jakichkolwiek poważniejszych działań w Sztolni wiązało się z pierwszym, gigantycznym przedsięwzięciem górniczym – w 2009 odkopano Szyb Carnall do poziomu minus 40 m, co umożliwiło rozpoczęcie ekspertyz zabrzańskiego odcinka Sztolni. W dalszym etapie prac został także udrożniony drugi górniczy szyb o nazwie Wilhelmina, który połączył Sztolnię i chodnik w pokładzie nr 510 z dawnymi wyrobiskami "Królowej Luizy" przy ul. Sienkiewicza. Wspomniane szyby zostały zasypane w 1986 i 1990 roku w okresie wygaszania przemysłowej działalności „Królowej Luizy”. W Szybie Carnall w 2015 roku zabudowano przedział schodowy, natomiast wkrótce potem Szyb Wilhelmina został wyposażony w windy transportowe.
Przedsiębiorstwa górnicze rozpoczęły mozolny proces udrażniania Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej w 2012 roku. Wspomniane odsypanie Szybu Carnall umożliwiło prowadzenie prac udrożnieniowych jednocześnie z dwóch kierunków: od Szybu Carnall i wylotu przy ul. Miarki. Udrażnianie prowadzone było tradycyjnymi, ręcznymi metodami, co dodatkowo komplikowało sytuację. Zalegający muł był wybierany łopatami, po czym taczkami dowożony do wylotu lub szybu, gdzie wyciągano go kubłem na powierzchnię. Jego warstwa miejscami osiągała nawet do 3 metrów wysokości. Szacuje się, że Sztolnię w przeciągu kilku minionych lat opuściło łącznie prawie 19 tysięcy ton mułu. Taka ilość odpadów to ponad 750 tysięcy pełnych taczek, a gdyby poustawiać te taczki jedna obok drugiej, powstanie droga od Zabrza do Gdańska!
Udrożniony odcinek Sztolni rozciąga się na długości ok. 2,5 km. Do historycznego spotkania firm wydobywających muł doszło 21 marca 2014.
Wydobycie tysięcy ton odpadów stanowiło zaledwie pierwszy etap przystosowania Sztolni do prowadzenia w niej ruchu turystycznego. Konieczne było gruntowne zabezpieczenie wyrobisk z wykorzystaniem istniejącej, dwustuletniej obudowy pochodzącej z różnych okresów drążenia Sztolni, wykonanie systemów bezpieczeństwa i wentylacji, a także zapanowanie nad żywiołem wody – po wybraniu mułu okazało się, że Sztolnia stanowi ważny kanał odprowadzający wody gruntowe z centrum Zabrza. Zagwarantowanie funkcji odwadniania musiało zostać uwzględnione w procesie rewitalizacji. Realizację tego działania umożliwiło dofinansowanie z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, dzięki któremu nadmiar wód zbierających się w Sztolni docelowo będzie przepompowywany do rzeki Bytomki. Inwestycja wspierana przez NFOŚ będzie realizowana do 2019 roku. Opiewa ona na kwotę przeszło 48 mln złotych netto.
Warstwy mułu zalegającego w Sztolni skrywały w sobie wiele interesujących przedmiotów, które ze względu na ich wiek można uznać za skarby. Były to fragmenty drewnianych koryt, belki, żelazny wagonik na urobek, narzędzia górnicze, a także dwie znakomicie zachowane stuletnie łodzie transportowe. W ich przypadku muł okazał się bardzo przydatny, odcinając dostęp tlenu i hamując naturalny proces rozkładu. Wydobyte eksponaty będzie można zobaczyć podczas zwiedzania Sztolni. Ciekawostką jest także odkrycie dawnego schronu przeciwlotniczego w rejonie Szybu Wilhelmina podczas realizowania położonej tam strefy naziemnej w postaci Parku 12c i Parku Techniki Wojskowej.
W kolejnym etapie prac, w podziemiach sztolni przeprowadzono prace rewitalizacyjne i aranżacyjne, związane z doszczelnieniem Sztolni, wykonaniem u jej wylotu niecki basenowej i nabrzeża, a także renowacją zabytkowej obudowy na strategicznych odcinkach, m.in. pod ulicą Karola Miarki. Wykonane prace pozwalają obecnie turystom na spływ łodziami na odcinku ok. 1100 m. W podziemnym porcie załadunkowym w pokładzie węgla 509 turyści mogą zobaczyć, w jaki sposób w przeszłości wykorzystywano Sztolnię do transportu węgla drogą wodną.
Odkryty podczas eksploracji Sztolni unikatowy, XIX-wieczny chodnik w pokładzie węgla łączy Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną z Szybem Wilhelmina i wyrobiskami kopalni „Królowa Luiza” przy ul. Sienkiewicza. Przystosowanie tego chodnika można uznać za osobny front podziemnych robót górniczych, dodatkowo utrudniony ze względu na specyfikę tego odcinka trasy. Prace prowadzone były w czystym węglu, skale bardzo sypkiej i niełatwej w zabudowaniu, a zastosowana obudowa górnicza w całości wykonana jest z drewna, co w rzeczywisty sposób ma obrazować historyczne metody zabezpieczania chodników górniczych.
Chodnik węglowy i Szyb Wilhelmina prowadzą do dawnych wyrobisk kopalni „Królowa Luiza”, gdzie do 2011 roku funkcjonował podziemny skansen górniczy. Te wyrobiska również zostały poddane gruntowej modernizacji i wzbogaciły się o szereg multimediów, a także o odnowione maszyny górnicze: strug ścianowy, wrębiarkę, ładowarkę zasięrzutną, kombajn ścianowy, kombajn chodnikowy i kolejkę szynową Karlik.
Osobnym etapem prac było wydrążenie dodatkowych wyrobisk z powierzchni do poziomu Sztolni, podyktowane względami bezpieczeństwa i logistyki. Mniej więcej w połowie rozciągłości zabrzańskiego odcinka Sztolni wykonano 40-metrowy, wielkośrednicowy otwór wentylacyjny, który na powierzchni został zwieńczony nowo wykonaną stacją wentylatorów, zlokalizowaną obok przedsiębiorstwa DB Schenker przy ul. Wolności. Stacja przewietrzania, realizowana zgodnie z koncepcją zaproponowaną przez Główny Instytut Górnictwa, ma za zadanie zapewnić obieg powietrza niezbędny do prowadzenia ciągłego ruchu turystycznego w Sztolni.
Na przełomie 2014 i 2015 roku Sztolnia wzbogaciła się o zupełnie nowe wyrobisko górnicze – diagonalę transportową, drążoną przy Szybie Carnall od niecki parkingowej aż do poziomu minus 40 m. Diagonala stanowi drugie, obok wylotu przy ul. Miarki, swobodne wejście do Sztolni z poziomu powierzchni. Obecnie pełni funkcję transportową i ewakuacyjną, a na całej jej długości została zabudowana spalinowa kolejka podwieszana Becker. Pochylnia i kolejka w przyszłości mają służyć turystom niepełnosprawnym i ograniczonym ruchowo jako pomoc w dotarciu na poziom Sztolni.
Równolegle z podziemnymi pracami górniczymi budowano i rewitalizowaną część naziemną Sztolni, obejmującą trzy lokalizacje: Szyb Wilhelmina, Szyb Carnall i wylot Sztolni w centrum miasta. Ta część także stanowiła ogromne przedsięwzięcie. Teren wokół wylotu Sztolni został całkowicie przebudowany, wzniesiono także nowy, kilkupiętrowy budynek obsługi turystów. Na przełomie 2015 i 2016 roku powstała niecka basenowa wraz z nabrzeżem portowym, gdzie odwiedzający zakończą wodną przeprawę łodziami.
Rejon Szybu Carnall to przede wszystkim wspaniałe, historyczne budynki dawnej kopalni „Królowa Luiza”: nadszybie, budynek 100-letniej parowej maszyny wyciągowej (jednej z najokazalszych, działających maszyn w całym kompleksie Sztolni i Kopalni Guido), rozdzielnia 6 kV, sala sprężarek, zmiękczalnia, akumulatorownia czy Łaźnia Łańcuszkowa. Każdy z tych zabytkowych obiektów został poddany gruntownej rewitalizacji, łącznie z 31-metrową wieżą wyciągową, z której odwiedzający będą mogli podziwiać panoramę Śląska. Nad niecką parkingową przy Szybie Carnall została przerzucona powietrzna kładka, łącząca Łaźnię bezpośrednio z rejonem nadszybia.
W jeszcze większym stopniu zmienił się krajobraz przy Szybie Wilhelmina. Zrewitalizowano budynek nadszybia i gruntownie przebudowano budynek obsługi turystów. Największą zmianą jest jednak pojawienie się parków tematycznych: Parku 12C i Parku Techniki Wojskowej oraz strefy kopalni zabawkowej dla dzieci pod nazwą „Bajtel Gruba”.
Całość procesu rewitalizacji Sztolni Królowa Luiza można określić jako ogromne, a zarazem bardzo trudne przedsięwzięcie. Prace zostały już sfinalizowane. W ręce turystów oddany został obiekt bezpieczny, autentyczny, wysoce atrakcyjny i co najważniejsze nie mający odpowiednika w skali Europy.
Historii, wykorzystaniu, eksploracji i rewitalizacji Sztolni poświęcony został numer tematyczny Zeszytów Naukowych MGW „Górnik Polski”, nr 10-11. Tam także wspomnienia pierwszych eksploratorów i uczestników projektu rewitalizacyjnego.
Poniżej prezentujemy wykaz projektów obejmujących rewitalizację, aranżację i zabezpieczenie kompleksu Sztolni Królowa Luiza.
Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej
Stworzenie wystawy stałej pod nazwą "Kopalnia Edisona" w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu
Konserwacja zespołu wentylatorów kopalnianych w Zabrzu
